قسمت دوم راهنمای پرورش آنونا
در قسمت اول راهنمای پرورش آنونا به کلیاتی درباره این میوه ارزشمند پرداختیم و مباحث گیاه شناسی، ارزش غذایی و اقتصاد، کاربردهای دارویی آنونا، فرآورده های صنعتی و شرایط کاشت درخت آنونا را بررسی کردیم.
در ادامه به روش های تکثیر آنونا پرداختیم که در این قسمت و قسمت های دیگر پرورش این گیاه با ما همراه باشید.
انتخاب گونه و رقم
قبل از تصمیم گیری در خصوص انتخاب نوع آنونایی که باید کشت شود، بهتر است واریته ها و ارقام تجاری موجود در منطقه ارزیابی شود، چون این ارقام معمولا بیشترین بازار پسندی و قیمت را دارند. لازم به ذکر است اختلاف گسترده ای بین گونه ها و ارقام آنونا از نظر سطح شاخساره، عملکرد، اندازه، شکل، رنگ و کیفیت میوه و نیز تعداد دانه در میوه وجود دارد.
روش های تکثیر آنونا
آنونا به دو روش جنسی (بذر) و غیر جنسی (رویشی) تکثیر می شود. ازدیاد از طریق بذر، غیر یکنواختی زیادی را در باغ سبب می شود و از این رو قابل توصیه نیست، هر چند می توان از نهال های بذری به عنوان پایه استفاده کرد. ازدیاد رویشی از طریق پیوند (جوانه یا شاخه) ارقام مطلوب بر روی پایه بذری با هدف تولید درختانی با خصوصیات ژنتیکی و عملکرد یکنواخت تر انجام می شود. لازم به ذکر است، درختان حاصل از نهال های بذری از طول عمر بلند تری (حدود 15 سال) در مقایسه با درختان پیوندی (۱۰ سال) برخوردارند.
الف) نحوه تکثیر از طریق بذر
بذرهای آنونا به سرعت قوه نامیه خود را از دست می دهد، بنابراین بهتر است حتی الامکان بلافاصله پس از جداسازی از میوه های رسیده، کاشته شوند. ظرفیت جوانه زنی بسته به طول مدت انبارمانی بذر، اعمال تیمارهای قبل از کاشت و نوع گونه از ۹4-60 درصد متفاوت است. مدت زمان لازم برای جوانه زنی بذر متفاوت و بین 45 – ۳۰ روز می باشد.
به منظور بهبود و افزایش جوانه زنی، توصیه شده بذور آنونا (بسته به نوع گونه) به مدت ۷۲-۱۲ ساعت در محلول اسید جيبرالیک به غلظت ۱۰۰۰۰-۵۰۰ قسمت در میلیون خیسانده شود. هر چه غلظت این ماده بیشتر باشد، مدت زمان خیساندن کوتاه تر خواهد بود. بذور چریمویا را می توان ۷۲-48 ساعت داخل آب مقطر خیساند. چنانچه از آبی که تا ۹۲ درجه سانتی گراد گرم و سپس به آرامی خنک شده استفاده کنیم، مدت زمان خیساندن کوتاه تر خواهد بود. تیمارهای خراش دهی (بریدن یا خراش دادن پوسته بذر) تأثیر کمی بر جوانه زنی بذر آنونا دارد، ضمن آنکه ممکن است افزایش حمله قارچ ها و کاهش ظرفیت جوانه زنی را در پی داشته باشد.
تیمارهای خراش دهی (بریدن یا خراش دادن پوسته بذر) تأثیر کمی بر جوانه زنی بذر آنونا دارد، ضمن آنکه ممکن است افزایش حمله قارچ ها و کاهش ظرفیت جوانه زنی را در پی داشته باشد.
بذور را می توان داخل خزانه و یا گلدان کشت نمود. برای خزانه کاری، باید کرت هایی به ابعاد 4×1.2 متر و به صورت پشته مانند ایجاد نمود، به طوری که زهکشی آن به خوبی انجام شود. فواصل بین بذور را ۳-۱ سانتی متر و بین ردیف ها را ۱۰ سانتی متر در نظر می گیرند. در کشت گلدانی، در هر گلدان دو عدد بذر و به عمق حدود ۲-۱ سانتی متر قرار می دهند و روی آن را با یک لایه خاک نرم می پوشانند، آنگاه خاک را به آرامی می فشارند و اقدام به آبیاری می کنند.
مراقبت های زراعی بستر کاشت
آبیاری گلدان ها را در فصل خشک به صورت روزانه و در فصل مرطوب (در صورت لزوم) هر ۳-۲ روز یک بار، انجام دهید. به طور کلی توصیه می شود بستر بذر مرطوب (ولی نه خیس) نگه داشته شود. علف های هرز را به محض ظهور، حذف و احتمال خسارت زایی آفات و بیماری ها را به صورت روزانه پایش کنید. مناسب ترین زمان جهت کنترل آفات هنگامی است که جمعیت آنها در سطح پایینی قرار دارد. ضمن آنکه لازم است مصرف آفت کش تا حداقل ممکن کاهش یابد. از گردش آزادانه هوا در بستر کاشت که خطر ابتلاء به بیماری مرگ گیاهچه را کاهش می دهد، اطمینان حاصل نمایید.
وقتی دانهال ها به سن ۹۰ روزگی رسیدند، محلول پاشی را با ترکیب کردی حاوی 5 گرم اوره و ۱۵ گرم سوپر فسفات تریپل در هر لیتر آب شروع کنید. این کار را هر ماه، قبل و پس از پیوند تا زمان انتقال نهال ها به زمین اصلی تکرار نمایید. دانهال ها را تا زمانی که قطر ساقه آنها به حدود یک سانتی متر برسد در خزانه نگه دارید، آنگاه می توانید پیوند بزنید.
ب) نحوه تکثیر غیر جنسی (رویشی)
ازدیاد رویشی مزایای زیادی نسبت به تکثیر از طریق بذر دارد که عبارتند از: تشابه ژنتیکی اولاد با گیاه مادری انتخابی، سهولت تکثیر، سلکسیون، حفظ کلون ها و سرانجام تسریع باردهی. لازم به ذکر است، پیوند جوانه و پیوند شاخه قابل توصیه ترین روش های تکثیر رویشی آنونا می باشد.
انتخاب پایه و پیوندک
برای انجام پیوند باید از پایه هایی استفاده شود که ضمن برخورداری از سرعت رشد و عملکرد بالا، سازگاری خوبی نیز با پیوندک داشته باشند تا در نتیجه آن درختانی با باردهی منظم و مقاوم به سرما، خشکی، آفات و بیماری ها تولید گردد.
خصوصیات درختان مادری مناسب جهت تهیه پیوندک به قرار زیر است:
- داشتن تاجپوش مناسب جهت تسهیل برداشت و حداقل نیاز به هرس.
- گل دهی فراوان برای جلب حشرات گرده افشان.
- عدم تداخل زمان برداشت با اوج برداشت ارقام غالب منطقه به منظور جلوگیری از افت قیمت محصول
- برخورداری از قابلیت تشکیل میوه بالا، تولید میوه های متقارن و با پوست سخت. (چنین میوه هایی، ضمن برخورداری از مقاومت بالا نسبت به آفات و بیماری ها، عمر پس از برداشت قابل قبولی نیز خواهند داشت.)
- داشتن میوه های خوش طعم، بدون فیبر با بافت گوشت سفت، بی دانه و یا کم دانه.
برای هر دو نوع پیوند (جوانه و شاخه)، پیوندکی مطلوب و با کیفیت بالا انتخاب کنید و آن را روی پایه بذری سازگار پیوند نمایید. زمان انجام پیوند در بهار و در مناطق با اقلیم استوایی تقریبا هم زمان با تسریع جریان شیره گیاهی داخل گیاه می باشد. البته شوگر اپل از این قاعده مستثنی است و توصیه شده پیوند جوانه آن قبل از ریزش برگ و در خلال فصل خشک انجام شود. برای انجام پیوند از چاقوی تیز و نوار پلاستیکی (عرض 1.5 و طول ۲۰ سانتی متر) استفاده کنید.
پیوند جوانه
تکثیر به این روش تا ۸۰٪ موفقیت آمیز بوده و بهترین روش ازدیاد برای گونه شوگر اپل شناخته شده است. رعایت موارد زیر می تواند احتمال موفقیت این پیوند را افزایش دهد.
- پیوندک (جوانه) را از درختی ممتاز با عملکرد و کیفیت بالا تهیه کنید.
- پیوند را بر روی پایه بذری سازگار ۱۵-۱۰ ماهه و به روش شکمی (T) انجام دهید.
- محل پیوند را محکم با نوار پلاستیکی ببندید تا پیوندک به خوبی استقرار یابد.
- یک ماه بعد، نوار پلاستیکی را بردارید تا جوانه رشد کرده به شاخه جدیدی تبدیل شود.
- شاخه حاصل از رشد پیوندک را به پایه ببندید تا به صورت صاف و عمودی رشد کند. پس از آنکه برگ های روی این شاخه کاملا توسعه پیدا کرد، نسبت به سر برداری پایه اقدام کنید.
- زمان انتقال نهال پیوندی به زمین اصلی، 6 ماه پس از انجام پیوند جوانه و یا هنگامی خواهد بود که شاخه حاصل از رشد پیوندک، 6-4 برگ تولید کرده باشد.
پیوند شاخه آنونا
بسیاری از درختان آنونا به ازدیاد از طریق پیوند شاخه در مقایسه با سایر روش های معمول، پاسخ بهتری می دهند. پیوند نیمانیم یکی از مهمترین روش های پیوند شاخه مورد استفاده در آنوناست که شانس موفقیت بالاتر از ۹۰٪ را نشان داده است. برای انجام این نوع پیوند رعایت موارد زیر ضروری است :
- انجام پیوند را ترجیحا به ۱۵ماه پس از انتقال نهال های بذری از خزانه به زمین اصلی، زمانی که ارتفاع نهال به 40-۳۰ سانتی متر و قطر آن به ۱-0.8 سانتی متر رسیده باشد، موکول کنید.
- دقت شود پایه و پیوندک قطری هم سان (۱ سانتی متر) داشته باشد.
- پایه بذری را از فاصله تقریبا ۲۰ سانتی متری سطح خاک با استفاده از چاقوی تیز قطع نمایید.
- برش موربّی (4-3 سانتی متر) روی ساقه اصلی پایه ایجاد کنید.
- پیوندک را از شاخه های بالغ رقم انتخابی تهیه کنید. طول آن ۲۰-۱۷ سانتی متر و قطر آن حدود یک سانتی متر باشد.
- پیوندک را از قاعده با زاویه ای مشابه پایه برش بزنید، طوری که اتصال کاملی بین پایه و پیوندک برقرار گردد.
- محل پیوند را با استفاده از نوار پیوند محکم ببندید و جهت حفظ رطوبت، کیسه ای پلاستیکی روی آن بکشید.
- نوار پیوند و کیسه نازک پلاستیکی را 5-4 سانتی متر پایین تر از محل پیوند گره بزنید.
- گیاه جدید پیوندی، تقریبا پس از گذشت 6 ماه آماده انتقال به زمین اصلی خواهد.
توجه: جهت افزایش شانس گیرایی پیوند، توصیه می شود برگ های پیوندک، یک هفته قبل از انجام پیوند حذف گردد.
تکثیر از طریق قلمه شاخه
امکان تکثير رویشی درختان آنونا به روش قلمه شاخه نیز وجود دارد. به این شیوه، می توان باغ هایی با میزان یکنواختی خیلی بالا ایجاد کرد، اما معمولا شاخه های این گیاه از قابلیت ریشه دهی بالایی برخوردار نیستند. برای مثال در گونه کاستارد-اپل میزان ریشه دهی پایین و حدود ۲% است.
قلمه های ساورساپ نیز تولید ریشه اصلی نمی کنند و گیاهان حاصله در مقابل وزش بادهای تند از مقاومت کافی برخوردار نیستند. نگه داری قلمه ها تحت شرایط سیستم مه پاش (Mist) به مدت 15 روز و یا تیمار آنها با اسید نفتالین استیک به غلظت ۵۰۰ قسمت در میلیون می تواند افزایش ریشه زایی آنها را در پی داشته باشد.
احداث خزانه نهال
استفاده از نهال پر رشد و سالم، اولین شرط ایجاد باغ خوب و استاندارد است. بنابراین قبل از اقدام به آماده سازی خزانه، بایستی درختانی را که قرار است جهت تولید پایه و پیوندک مورد استفاده قرار گیرد، مشخص نمایید. آنگاه خزانه را به گونه ای احداث کنید که امکان رشد بهینه نهال را فراهم سازد.
نوع و اندازه خزانه بستگی به تعداد درختان مورد نیاز برای احداث باغ، منابع مالی موجود و اهداف تولید کننده دارد. در صورتی که هزینه تأمین نهال پیوندی پایین بوده و باغدار آشنایی کافی با تکنیک های پیوند زنی نداشته باشد، بهتر است به جای ایجاد خزانه و تولید پایه، نهال مورد نیاز را خریداری نماید. در صورت عدم دسترسی به نهال پیوندی، کشاورزان معیشتی و خرده پا می توانند تعداد اندک نهال مورد نیاز خود را با تدارک خزانه های موقتی و کم هزینه تأمین کنند. این کار را می توان حتی در فضاهای کوچک مثل سایه انداز درختان انجام داد.
با استفاده از تیرهای چوبی مقاوم و نیز برگ های جوان نارگیل، خرما با گیاهان باریک برگ می توان اقدام به ایجاد سایه بان و محافظت دانهال های جوان نمود.
افرادی که مبادرت به تولید نهال پیوندی در سطوح تجاری می نمایند، باید خزانه ای پیشرفته و دائمی احداث کنند. این خزانه باید سقف مشبک مناسب و سایه داری داشته باشد، به طوری که ۷۰٪ نور خورشید از آن عبور کند. از گیاهان باریک برگ یا برگ های نارگیل و خرما نیز می توان به این منظور استفاده کرد، اما بایستی با گذر زمان و در صورت ضرورت نسبت به نوسازی پوشش سقف اقدام گردد.
به طور کلی خزانه از هر نوعی که باشد، باید به منابع آبی نزدیک بوده و با حصار کشی مناسب در برابر احشام و طیور که به سادگی می توانند به گیاهان و تأسیسات خسارت وارد کنند، حفاظت شود.
گلدان ها و بسترهای کشت بذر آنونا
کیسه های پلاستیکی سیاه (به قطر و طول تقریبی به ترتیب ۲۲ و ۲۵ سانتی متر) دارای سوراخ های زهکش، مناسب ترین و به صرفه ترین نوع گلدان برای کاشت بذر آنونا و رشد دانهال آن می باشد. ضمنا امکان تهیه گلدان در انواع و اندازه های مختلف از مواد محلی قابل دسترس مانند خاک رس، قوطی های حلبی یا سبدهای بافته شده نیز وجود دارد.
برای تهیه بستر کاشت دانهال، بهتر است از شن رودخانه ای ریز یا مخلوطی از دو قسمت شن ریز و یک قسمت خاک رویی استفاده شود و با استفاده از تکنیک کار آمد و ارزان آفتاب دهی (سولاریزاسیون) استریل گردد تا زمینه حمله نماتدها و قارچ ها به ریشه دانهال های جوان از بین برود.
برای انجام موفقیت آمیز آفتاب دهی می توانید بستر کاشت را با دیواری کوتاه به ارتفاع ۳۰ سانتی متر، عرض حدود ۲ و طول ۱۰ متر (بسته به نیاز تولید کننده) محصور کنید. این عمل بایستی به مدت حداقل ۳ روز تحت شرایط آفتاب کامل انجام شود و بستر با پلاستیک شفاف پوشانده شود. در نتیجه آفتاب دهی، دمای خاک به بیش از 50 درجه سانتی گراد می رسد که نابودی میکروارگانیسم های بیماری زای خاک را در پی خواهد داشت.
