مدیریت تولید در گلخانه | آبیاری محصولات گلخانه ای

در ادامه مبحث «مدیریت تولید در گلخانه» در آخرین قسمت به موضوع «آبیاری محصولات گلخانه ای» می پردازیم و در مورد آن صحبت می کنیم. در قسمت قبل در مورد بسترهای کشت گلخانه ای صحبت کردیم که پیشنهاد می کنیم این موضوع را هم مطالعه کنید. همچنین سایر قسمت های مبحث مدیریت تولید در گلخانه را از فهرست انتهای این مطلب پیگیری کنید.

اهمیت آبیاری

آبیاری، یکی از مهم ترین عملیات ها در تولید محصولات گلخانه ای است که آب و کود مورد نیاز گیاه را تأمین می کند. آبیاری نامناسب در گلخانه غالبا سبب کاهش کیفیت محصول می گردد. در روش های سنتی، انجام آبیاری کاری ساده اما خسته کننده تلقی می شود و به همین دلیل، آن را به هر کارگر غير ماهری واگذار می کنند. آبیاری در زمان نامناسب و به مقدار نامعین می تواند سبب بروز مشکلاتی در گلخانه گردد. آبیاری زیاد باعث رشد علفی گیاه شده و در نتیجه ساقه های آن نرم، آبدار و شکننده می شوند.

پرآبی محیط ریشه، سبب کمبود اکسیژن خاک، کاهش رشد ریشه، پوسیدگی ریشه، عدم جذب آب و مواد غذایی ریشه و در نتیجه باعث پژمرده شدن و توقف رشد گیاه می شود، آبیاری کم هم سبب کاهش فتوسنتز، پژمردگی برگها و کاهش رشد گیاه می گردد؛ کم آبی همچنین باعث توقف رشد، کوتاه شدن طول میان گره های کوچک و بدشکل شدن برگها، سوختگی حاشیه و ریزش بی موقع برگها در گیاهان حساس می شود. بنابراین استفاده از روش های جدید آبیاری موجب برطرف شدن مشکلات فوق شده و از نظر اقتصادی هم مقرون به صرفه هستند.

اصول آبیاری

در آبیاری گیاهان سه اصل اساسی وجود دارد که باید رعایت شوند:

اصل اول، استفاده از بستری با زهکشی مناسب و ظرفیت بالای نگهداری آب

زهکشی نامناسب سبب خیس ماندن دائمی بستر می گردد و این ماندابی، موجب بروز مشکلاتی می شود که در فصل دهم نیز، به آنها اشاره شد. بستر مورد استفاده باید دارای ظرفیت بالایی برای نگهداری آب باشد؛ در غیر این صورت باید به صورت مکرر و مداوم آبیاری شود که این امر، سبب بالا رفتن هزینه تولید و افزایش مصرف آب می گردد.

اصل دوم: آبیاری مناسب در هر بار آبیاری

در هر بار آبیاری گیاه یا گلدان، بستر کشت باید به طور کامل مرطوب شود؛ به نحوی که مقداری از آب اضافی از انتهای گلدان خارج شود. اگر آب داده شده به گلدان کمتر از ظرفیت مورد نیاز گلدان باشد، بخشی از خاک گلدان مرطوب شده و بخشی دیگر خشک می ماند؛ مثلا اگر ظرفیت گلدانی ۲۰۰ میلی لیتر آب باشد و ما فقط ۱۰۰ میلی لیتر آب برای آبیاری استفاده نماییم، فقط نصف خاک گلدان مرطوب می شود و نصف دیگر آن خشک می ماند و در نتیجه، سبب صدمه دیدن ریشه گیاه می گردد و گیاه زودتر از زمان مقرر، به آبیاری مجدد نیازمند خواهد شد.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که آبیاری کم کم انجام شود و کل آب مورد نیاز گلدان، یک دفعه به گلدان داده نشود؛ زیرا در این حالت آب فقط خلل و فرج درشت خاک را پر می کند و فرصت کافی برای وارد شدن به خلل و فرج ریز خاک را پیدا نمی کند و به سرعت از انتهای گلدان خارج می شود؛ آب باقیمانده در بستر نیز در اثر تبخیر و تعرق به سرعت از دست می رود و نیاز به آبیاری مجدد خواهد بود. در صورتی که آبیاری به تدریج انجام شود، آب وارد خلل و فرج ریز خاک شده و برای مدت بیشتری خاک را مرطوب نگه می دارد و دور آبیاری طولانی تر می شود.

بهتر است که در هر آبیاری، گلدان به نحوی آبیاری شود که علاوه بر مرطوب شدن کامل بستر، مقداری آب (در حدود ۱۰-۱۵%) از انتهای گلدان به صورت زهکشی خارج شود تا املاح اضافی را از داخل بستر خارج نماید. بنابراین نتیجه دیگری که می توان از این اصل گرفت آن است که اگر گفته می شود که گیاه، نیاز آبی بالایی دارد به معنی آن نیست که هر روز یک استکان آب به گیاه دهیم، بلکه به این معنی است که دور آبیاری در این گیاه کم است، ولی در هر آبیاری، گلدان باید به طور کامل آبیاری شود.

اصل سوم: آبیاری در زمان مناسب و پیش از وقوع تنش رطوبتی

اطمینان از فواصل زمانی مناسب بین هر آبیاری و مقدار آب مصرفی در هر آبیاری، از اهمیت زیادی برخوردار است و عوامل متعددی، مانند نوع بستر کشت، تابش خورشید، دوره رشد گیاه، تهویه و نیاز آبی گیاه در آن دخالت دارند. در خاک های سنگین، دور آبیاری طولانی تر و میزان آب در هر آبیاری، بیشتر از بسترهای کشت سبک است؛ همچنین نیاز آبی گیاه بالغ، بیشتر از گیاهچه هایی است که تازه رشد کرده اند.

در روزهای ابری، میزان تبخیر و تعرق کمتر است و در نتیجه نیاز آبی گیاه در روزهای ابری، کمتر از روزهای گرم و آفتابی است. میزان تعرق و مصرف آب در گلخانه هایی که عمل تهویه در آنها به طور مداوم انجام می شود (و هوای خشک بیرون، جایگزین هوای مرطوب داخل گلخانه می گردد)، بیشتر از گلخانه هایی است که تهویه نمی شوند.

آبیاری هر نوع بستری باید پیش از خشک شدن خاک و رسیدن به نقطه پژمردگی موقت انجام شود. به طور کلی توصیه می شود قبل از آنکه ۵۰ درصد رطوبت سهل الوصول از خاک خارج شود، آبیاری مجدد شروع شود. در روش سنتی، زمان شروع و پایان آبیاری بر اساس تجربه گلخانه دار و با توجه به نوع گیاه و بستر تعیین می شود. اما در روش های جدید آبیاری، زمان شروع آبیاری به وسیله دستگاه های کنترل کننده رطوبت خاک مانند تانسیومتر انجام می شود.

تانسیومتر و نحوه کار با آن

تانسیومتر، دستگاهی است که میزان پتانسیل ماتریک رطوبت خاک را تعیین می کند. اگر میزان رطوبت خاک بیشتر باشد، ریشه ها به راحتی می توانند آنها را جذب نمایند و در صورتی که میزان رطوبت (تا حد رطوبت مزرعه) در خاک کاهش یابد، مولکول های آب با نیروی بیشتری به ذرات خاک می چسبند و ریشه، نیاز به نیروی بیشتری برای جذب این رطوبت دارد. زمانی که رطوبت خاک در حد ظرفیت مزرعه باشد، مولکول های آب با نیروی 0.3 بار، و در نقطه پژمردگی، با نیروی ۱۵ بار به ذرات خاک می چسبند. تانسیومتر قادر است که مقدار این نیرو (پتانسیل ماتریک) را به صورت فشار مکش نشان دهد: اگر خاک خشک تر باشد، فشار مکش آن بیشتر و هر چه مرطوب تر باشد، فشار مکش خاک کمتر است و تانسیومتر عدد کمتری را نشان می دهد (به سمت عدد صفر) و با کاهش رطوبت خاک، عقربه تانسیومتر به سمت عدد ۱۰۰ می رود.

تانسیومترها در سه نوع تانسیومتر فلزی ثابت، فلزی متحرک و الکترونیکی موجود هستند. تانسیومتر فلزی به صورت ثابت در یک نقطه نصب می شود، اما چون تانسیومترهای متحرک حساس تر از تانسیومترهای ثابت هستند و سریع عکس العمل نشان می دهند، بنابراین به صورت متحرک و در نقاط مختلف گلخانه از آنها استفاده می شود، در تانسیومترهای الکترونیکی، که کارایی بالایی در گلخانه ها دارند (شکل ۸۱)، به جای خلاءسنج فلزی، از خلاءسنج الکترونیکی استفاده می شود؛ خلاءسنج الکترونیکی به یک سیستم کنترل کننده مرکزی متصل است که در آن، تمام داده های ورودی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و بر اساس برنامه ریزی قبلی، زمان شروع و پایان آبیاری را مشخص می کند.

برای تنظیم زمان آبیاری توصیه می شود از دو تانسیومتر استفاده شود؛ به این صورت که عمق ریشه گیاه به دو قسمت مساوی تقسیم شود و یکی در قسمت فوقانی خاک و دیگری در نیمه تحتانی آن قرار گیرد. اعدادی که توسط تانسیومتر قرائت می شوند باید با دقت مورد تفسیر قرار گیرد. آبیاری زمانی آغاز شود که 50% رطوبت سهل الوصول (رطوبت بین ظرفیت گلدان و نقطه پژمردگی) از خاک تخلیه شود؛ بنابراین دور آبیاری و مقدار آب در هر آبیاری، بستگی به نوع خاک، مرحله رشد گیاه، آفتابی یا ابری بودن آسمان، تهویه گلخانه، اندازه گیاه و غیره دارد.

مقایسه دو روش آبیاری (جدول ۳۷) به وسیله تانسیومتر (آبیاری خودکار) و روش آبیاری سنتی (با توجه به ظاهر گیاه و خاک) نتایج زیر را نشان می دهد:

1. در روش کنترل شده، مدیریت آبیاری دقیق تر انجام می شود؛ بنابراین نیاز به کارگر کمتری در محیط گلخانه است؛
2. گیاه و خاک همیشه در حالتی ایده ال از نظر رطوبت قرار دارند؛
3. در روش سنتی، دور آبیاری و مقدار هر آبیاری مساوی در نظر گرفته می شود، ولی در روش خودکار، آبیاری زمانی انجام می شود که گیاه به آب نیاز داشته باشد.
4. کارایی مصرف آب در روش خودکار، بیشتر و میزان آب مصرفی، کمتر از روش سنتی است؛
5. انجام آبیاری (دور و میزان آبیاری) کاملا قابل برنامه ریزی است.

 

منحنی رطوبتی خاک های مختلف در شکل ۸۲ نشان داده شده است. در شکل ۸۲ با توجه به عددی که از روی فشارسنج تانسیومتر خوانده می شود، می توان میزان رطوبت تخلیه شده از خاک را مشخص و پس از انجام یک تناسب ساده، مقدار رطوبت از دست رفته خاک را در آبیاری بعدی به خاک داد؛ مثلا اگر حداکثر ظرفیت گلدانی بستری با بافت شنی لومی، ۱۰۰۰ سانتیمتر مکعب باشد و تانسیومتر عدد ۲۰ سانتی بار را نشان دهد، بدین معنی است که ۴۰٪ از رطوبت گلدان (۴۰۰ سانتیمتر مکعب) تخلیه شده است و باید در آبیاری بعدی، ۴۰۰ سانتیمتر مکعب آب به گلدان داده شود.

 

ادامه مبحث مدیریت تولید در گلخانه | آبیاری محصولات گلخانه ای را که شامل عنوان های زیر است، در اپلیکیشن اندروید آموزش کشت گلخانه ای بخوانید:

• کیفیت آب آبیاری
• تجزیه آب و شاخص های آن
• روش های آبیاری

در این برنامه علاوه بر این موضوع، صدها مطلب آموزشی مفید و بروز دیگر در زمینه گلخانه داری را بخوانید.